Mythologisch verhaal
Prometheus: De zoon van de titan Iapetus en de nimf Themis uit de Griekse mythologie.
Volgens de legenda zou Prometheus de kant van de mensheid hebben gekozen op het moment dat hij ziet dat Zeus zicht ontpopt in een tiran die niet veel goeds voorheeft met de mens. Prometheus schiep de eerste mens uit slijk en stal vuur van de zonnerand om het aan de mensheid te geven die leerden metaal te bewerken en een technische beschaving te ontwikkelen. Als straf voor deze actie liet Zeus Prometheus door Vulcanus, de smid onder de goden, of in sommige versies Mercurius, vastketenen aan een rots in Kaukasus aan de Zwarte Zee. Eeuwenlang onderging hij de foltering van het dagelijks bezoek van een adelaar, gezonden door Zeus, die zijn lever uitpikte. De lever groeide iedere nacht weer aan tot, de zoon van Zeus, Hercules hem uiteindelijk verlost.
Pre-iconografische beschrijving
Prometheus Bound door Peter Paul Rubens (1611)
Ik zie een rots die ongeveer doorloopt tot iets verder ter hoogte van de helft van het schilderij. Daarop ligt een naakte man die om zijn polsen kettingen heeft. De kettingen eindigen in een grotere ring, in de rechter onderhoek van het schilderij, terwijl de man de kettingen ook vasthoud met zijn linkerhand. De man ligt schuin op het schilderij met zijn rechter been en voet naar boven gericht en zijn linker been geknikt. Zijn voet staat echt wel naar boven gericht. Het hoofd van de man is iets wat schuin en zijn linker arm naar beneden, boven zijn hoofd, gericht in een knik naar binnen. Boven op de man zit een adelaar met uitgeslagen vleugels die met zijn bek iets uit de borst van de liggende man pikt. De adelaar heeft wat hij uit het lichaam pikt nog steeds vast. De aderlaar staat met zijn linker poot op het gezicht van de man. De ogen van de man zijn dichtgeknepen. De rechter poot staat in de zij van de man. Onder de man liggen 2 lappen stof, een wit en blauw ogende lap stof. Achter de adelaar staat een boom met bladeren eraan. Aan de linker onderkant van het schilderij zie ik ook nog een stok met vuur, het vuur is naar beneden gericht. Het tafelreel lijkt ergens hoger gelegen plaats te vinden omdat de horizon aan de linker kant iets onder het midden van het schilderij ziet.
Iconografische analyse
Een fakkel, ook wel een toorts genoemd staat symbool voor het leven van de Grieken en het is de attribuut van bepaalde heidense goden en godinnen. Het vuur op de toorts werd niet alleen gezien als een natuurlijk element maar ook als de vonk van goddelijke wijsheid die onderscheid maakt tussen meer en mindere wezens. Een omgekeerde toorts is een motief dat dood en vergankelijkheid aanduid. Zoals de fakkel in het mythologische verhaal leven en wijsheid schenkt, schenkt de omgekeerde fakkel voor Prometheus nu de dood maar omdat goden niet letterlijk dood kunnen gaan, een eeuwen langen marteling van steeds opnieuw dood gaan en weer gaan leven. Zijn lever groeit immers iedere nacht weer aan dus komt hij al ware iedere nacht weer tot leven. De adelaar, die iedere nacht weer de lever van Prometheus uitpikt, is een beest dat gewijd is aan Zeus. Dit slaat dus weer terug op het feit dat Zeus Prometheus straft. Een adelaar was een symbool van macht en overwinning en stond afgebeeld op de vaandels van de Romeinse legioenen. Op deze manier word gesymboliseerd dat Zeus de macht heeft over Prometheus. In allegorieën staat de adelaar ook voor hoogmoed. Dat een adelaar hoogmoed aanduid komt ook terug in de mythe. Een geketend figuur symboliseert de mens als slaaf van zijn lagere duistere verlangens. Prometheus zwichtte voor ervoor om de kennis van de godenwereld door te geven aan de mensen, de langere klassen. Prometheus was als wijzen een slaaf geworden van de menselijke verlangens. Ik weet niet zeker of echt iets moet zoeken achter het gegeven dat Prometheus naakt is op het schilderij. Ik heb wel kunnen vinden dat in de middeleeuwen de naaktheid van een vrouw werd gezien als minachting van aardse zaken. Doordat Prometheus naakt was ‘gemaakt’ door Zeus kan dit in verband staan met dat Zeus vond dat hij vele malen hoger stond dan de mens en op deze manier de mens wilde beschamen. Of hun minachting en onderdanigheid wilde uitdrukken of beter gezegd willen benadrukken. De lappen stof hebben naar mijn idee geen autonome functie. Ze zijn er denk ik als verduidelijking dat de kleren uitgetrokken zijn.
Dit schilderij is gemaakt in het thema om te vertellen hoeveel hoger de goden eigenlijk stonden dan de mens. De goden hadden invloed op alles en je moest je vooral niet minachtend uitlaten over ze of de strijd met ze aangaan. Dit hele schilderij spreek de macht van Zeus (goden) uit.
Vergelijking tussen de mythe en de schildering
Ik denk dat de schilder een goed tafereel heeft gekozen om het mythologische verhaal duidelijk te maken. Er komt vooral goed naar voren dat Zeus machtig is al is het aan het schilderij niet meteen duidelijk waarom hij wordt gestraft. Tenminste dit zou je niet zien als je het mythische verhaal niet kent. Terwijl er eigenlijk maar heel weinig attributen/symbolen aanwezig zijn is het verhaal mij toch helemaal duidelijk. Geen overbodige symbolen, “Less is more”. Het lichaam en de kop van de adelaar zijn ook mooi uitgelicht (clair ubscur) waardoor de aandacht nog meer op dat stukje van het schilderij word getrokken.
Welk van de gekozen schilderijen spreekt mij het meeste aan?
De schilderijen die mij het meest aanspreken zijn de Prometheus Bound’s van Peter Paul Rubens en die van Jacob Jordaen. Ze zijn beiden in nagenoeg dezelfde tijd geschilderd en hierdoor zullen ze waarschijnlijk ook wel heel erg op elkaar lijken. In die van Rubens zie je echter nog veel meer figuren. Waarschijnlijk is 1 ervan Vulcanus, of Mercurius (ligt aan welke versie mythe je aanhoud). In die tijd werden die er nogal eens bij geschilderd om de kettingen nog duidelijker te maken. Het kleurgebruik in dit schilderij is helderder terwijl mijn gevoel toch meer vraagt om spanning en iets duisters. Dat zie je wel goed terug in het schilderij van Jordaen. Doordat je de aderlaar ook niet helemaal duidelijk ziet door zijn donkere gelaat stoort voor mij ook niet, door de clair obscur is duidelijk over welke figuren het gaat. Waarom het schilderij van Jordaen mij ook meer aanspreek is omdat Prometheus volgens de mythe wordt vastgebonden aan rotsen en er niet weg kan, pas als Hercules hem bevrijd. Dit geeft mij het idee van een plek waar weinig mensen/figuren willen of kunnen komen en dat zie je goed terug in de horizon van Jordaen. Die ligt beduidend lager waardoor er hoogte is gesuggereerd en dat terwijl het tafelreel van Rubens lijkt af te spelen op de begaande grond. Ik vind ook dat het figuur aan de linker bovenhoek van Rubens naar mijn idee te veel afleid. Het is volgens mij in dit schilderij nog duidelijker dan op die van Jordaen, dat Prometheus is vast geketend. Op beiden schilderijen voel je de pijn ook door naar het gezicht en de gespannen houding van het lichaam te kijken. En nog wel een belangrijk punt voor mijn mening over welk schilderij het beste is. Op die van Rubens heb ik geen fakkel kunnen ontdekken terwijl die naar mijn idee heel belangrijk is om te weten dat het figuur op dit tafelreel Prometheus is.
Het schilderij dat ik heb behandeld in mijn iconografie blijft toch het mooiste wat ik heb gevonden en die ik heb bijgevoegd.
 |
| Door Peter Paul Rubens (1611) |
